Zaburzenia potraumatyczne nie zawsze ujawniają się w postaci świadomych wspomnień czy opowieści o przeszłości. U wielu osób objawy traumy przejawiają się w funkcjonowaniu ciała: chronicznym napięciu mięśni, problemach ze snem, trudnościami z regulacją emocji czy nagłymi reakcjami lękowymi. W świetle współczesnych badań z zakresu neurobiologii i psychotraumatologii coraz lepiej rozumiemy, że skutki traumy są zakorzenione nie tylko w psychice, ale także w układzie nerwowym i strukturach somatycznych. Z tego powodu skuteczna pomoc często wymaga podejścia wykraczającego poza samą rozmowę – integrującego ciało jako istotny element procesu terapeutycznego.
Pamięć proceduralna i deklaratywna – co je różni?
W kontekście traumy szczególne znaczenie mają dwa systemy pamięci: deklaratywna i proceduralna.
Pamięć deklaratywna (eksplorowana m.in. przez hipokamp i korę nową) odnosi się do świadomych wspomnień, faktów i zdarzeń, które można opowiedzieć lub przywołać.
Pamięć proceduralna (związana z jądrami podstawy i móżdżkiem) dotyczy nieświadomych wzorców działania – obejmuje automatyczne reakcje, ruchy, nawyki, a także zakodowane reakcje emocjonalno-somatyczne.
Traumatyczne doświadczenia – szczególnie te z wczesnego dzieciństwa – często nie są przechowywane w pamięci deklaratywnej, lecz właśnie proceduralnej. Dlatego osoba może nie pamiętać konkretnego wydarzenia, ale jej ciało reaguje tak, jakby zagrożenie nadal istniało. Prowadzi to do somatycznych objawów i trudności emocjonalnych, których przyczyny nie są dla niej w pełni zrozumiałe.
Neurobiologiczne mechanizmy somatyzacji traumy
Kluczowe dla zrozumienia reakcji traumatycznych są trzy układy:
- Ciało migdałowate (amygdala) – odpowiada za wykrywanie zagrożenia i uruchamianie reakcji lękowej. W stanie hiperpobudzenia może reagować nadmiernie, nawet przy neutralnych bodźcach.
- Układ współczulny (część autonomicznego układu nerwowego) – inicjuje fizjologiczną mobilizację organizmu: wzrost tętna, napięcie mięśni, rozszerzenie źrenic. U osób z traumą często pozostaje nadaktywny.
- Oś HPA (podwzgórze–przysadka–nadnercza) – reguluje wydzielanie kortyzolu i innych hormonów stresu. Przewlekła aktywacja tego układu może prowadzić do problemów somatycznych, immunologicznych i metabolicznych.
Z czasem organizm może zacząć „manifestować” skutki traumy w postaci dolegliwości fizycznych, mimo braku wyraźnej przyczyny medycznej – zjawisko to określa się mianem somatyzacji.
EMDR – przetwarzanie traumy przez ruch gałek ocznych i synchronizację mózgu
EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing) to uznana metoda leczenia traumy, opracowana przez Francine Shapiro. Podczas sesji terapeuta stosuje tzw. stymulację bilateralną – zazwyczaj ruchy gałek ocznych lub naprzemienne bodźce dotykowe i dźwiękowe – które aktywizują obie półkule mózgu.
Ten proces pozwala na ponowne przetworzenie trudnych wspomnień w sposób, który zmniejsza ich ładunek emocjonalny i integruje je z autobiograficzną narracją. Zamiast powracających flashbacków czy koszmarów, wspomnienie staje się „zamkniętym rozdziałem”, a trauma zapisana w ciele przestaje grać główną rolę w codziennym życiu.
„Kiedy nieprzetworzone wspomnienie zostaje wywołane przez podobieństwa w obecnej sytuacji, ponieważ to wspomnienie zawiera bolesne emocje, przekonania i doznania z wcześniejszego czasu, doświadczamy świata w zniekształcony sposób”
Francine Shapiro
EMDR jest metodą rekomendowaną przez WHO jako podstawowe podejście do leczenia PTSD u dorosłych. Warunkowo rekomendowana przez APA. Jest szczególnie skuteczna w pracy z tzw. traumą typu I (np. wypadki, napaści), ale znajduje również zastosowanie w terapii traumy złożonej – przy odpowiednim przygotowaniu i pracy w tempie dostosowanym do klienta.
Psychoterapia sensomotoryczna – integracja ruchu, odczuć i emocji
Psychoterapia sensomotoryczna (sensorimotor psychotherapy), opracowana przez Pat Ogden, łączy elementy terapii poznawczej, psychodynamicznej oraz pracy z ciałem. Koncentruje się na obserwacji wzorców ruchowych, napięcia mięśniowego, postawy i impulsów somatycznych, które odzwierciedlają nieświadome reakcje obronne.
Terapeuta nie zachęca od razu do opowiadania o traumie, lecz wspiera klienta w rozwijaniu uważności na ciało i poszukiwaniu momentów, w których układ nerwowy wchodzi w stan zagrożenia lub zamrożenia. Dzięki temu możliwe jest przetwarzanie trudnych doświadczeń bez retraumatyzacji – przez kontakt z tu i teraz, a nie tylko z przeszłością. Metoda znajduje zastosowanie zarówno w PTSD, jak i w traumie rozwojowej.
Focusing – odnaleźć ciało, które wie więcej niż słowa
Focusing, stworzony przez Eugene’a Gendlina, to metoda oparta na założeniu, że ciało przechowuje nie tylko pamięć, ale też wiedzę – przeczucie, intuicyjne poczucie prawdy o sytuacji, które Gendlin nazwał „felt sense”. To wrażenie, które trudno opisać słowami, ale które można poczuć w klatce piersiowej, brzuchu czy gardle jako napięcie, ucisk, dławienie lub przestrzeń.
Proces focusingu polega na wejściu w uważny kontakt z tym odczuciem i podążaniu za nim – bez oceniania, z ciekawością i otwartością. W terapii traumy pozwala to obejść mechanizmy obronne, dotrzeć do ukrytych znaczeń i wspierać integrację emocjonalną. Co istotne, focusing nie wymaga opowiadania o traumie, lecz opiera się na głębokim, empatycznym słuchaniu sygnałów płynących z ciała – często bardziej prawdziwych niż myśli.
Coraz więcej badań potwierdza skuteczność focusingu jako narzędzia wspierającego regulację emocji, redukcję objawów PTSD oraz pogłębienie kontaktu z sobą.
Ciało jako klucz do zdrowienia
Nowoczesna psychoterapia traumy nie zatrzymuje się na poziomie słów. Ciało, jako nośnik pamięci i emocji, staje się nie tylko świadkiem cierpienia, ale też aktywnym uczestnikiem procesu zdrowienia. Poprzez uważną pracę z odczuciami cielesnymi możliwe jest odzyskanie kontaktu ze sobą, poczucia bezpieczeństwa i wewnętrznej spójności.
Literatura i źródła:
- Stickgold, R. (2002). EMDR: A putative neurobiological mechanism of action. Journal of clinical psychology, 58(1), 61-75.
- Shapiro, F. (2001). Eye movement desensitization and reprocessing: Basic principles, protocols, and procedures (2nd ed.). Guilford Press.
- Rothschild, B. (2014). Ciało pamięta. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
- Gendlin, E. T. (1996). Focusing-oriented psychotherapy: A manual of the experiential method. Guilford Press.
- https://emdr.org.pl/czasopismo
