W edukacji często stajemy wobec dwóch pytań: czemu dawać sens? Jak wychowywać moralnie?
W pierwszym pytaniu dominuje wymiar egzystencjalny — inspiracje logoterapii, sens życia, wewnętrzne napięcie, jak pokazuje Michalski.
W drugim — wymiar etyczny i normatywny — pytanie o to, co powinno być wychowywane moralnie, jakie wartości i dlaczego, co rozwija Jarosław Horowski w ujęciu neotomistycznym.
Czy te dwa bieguny — sens i moralność — można spleść w pedagogice, która wychowuje wolnego, odpowiedzialnego człowieka?
Książka Sens życia a pedagogika. Impulsy myśli Viktora E. Frankla autorstwa ks. dr. hab. Jarosława Tomasza Michalskiego to lektura, która wymyka się prostym kategoriom. Nie jest to klasyczny podręcznik pedagogiki, nie jest to też zwykłe opracowanie myśli logoterapeuty. To raczej rodzaj intelektualnego spotkania, w którym filozofia, psychologia i pedagogika splatają się, by na nowo postawić fundamentalne pytanie: co znaczy wychowywać w świecie, który coraz częściej unika rozmowy o sensie?
O autorze
Michalski to nie przypadkowy komentator Frankla. Jest profesorem nadzwyczajnym pedagogiki i filozofii wychowania na Wydziale Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, kierownikiem Pracowni Pedagogiki Filozoficznej i Chrześcijańskiej UMK, zastępcą redaktora naczelnego półrocznika Paedagogia Christiana. Studiował m.in. na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim i Papieskim Uniwersytecie Salezjańskim w Rzymie, a jego badania koncentrują się na antropologicznych uwarunkowaniach edukacji religijnej i humanistycznych podstawach pedagogiki chrześcijańskiej. Już sam ten profil badawczy wskazuje, że dla Michalskiego wychowanie to nie tylko praktyka, ale przede wszystkim namysł nad kondycją człowieka.
Frankl w pedagogice
Jednym z najczęściej przywoływanych przez Michalskiego zdań Frankla jest to: „Człowiek nie pyta o sens życia – to życie pyta jego”. To odwrócenie perspektywy – radykalne i wciąż prowokujące – staje się osią całej książki. Pedagogika nie ma za zadanie dostarczać gotowych odpowiedzi, ale raczej kształtować przestrzeń, w której wychowanek sam zmierzy się z pytaniem, jakie stawia mu życie.
W tym kontekście Michalski pokazuje Frankla jako myśliciela nie tylko terapeutycznego, ale egzystencjalno-pedagogicznego. Pisze o człowieku jako istocie przekraczającej siebie: „Człowiek jest istotą pytającą – a więc zawsze wychyloną ku temu, co inne i większe niż on sam”. To zdanie, choć brzmi filozoficznie, w pedagogice nabiera bardzo praktycznego wymiaru: wychowanie nie może ograniczać się do przystosowania, lecz powinno inspirować do przekraczania siebie.
Pedagogika sensu czy pedagogika cierpienia?
Jednym z najmocniejszych elementów książki jest to, że Michalski nie boi się tematów trudnych. Pisze wyraźnie, że wychowanie w duchu Frankla nie polega na unikaniu cierpienia, ale na „umiejętności nadawania mu znaczenia”. To zdanie brzmi jak prowokacja wobec współczesnej pedagogiki dobrostanu, w której akcentuje się głównie pozytywne emocje, bezpieczeństwo i sukces. Frankl – a za nim Michalski – przypomina, że bez zmierzenia się z cierpieniem, bez doświadczenia granicznego, wychowanie staje się płytkie.
Ale czy to nie zbyt ryzykowna teza? Czy naprawdę można oczekiwać, że pedagogika – zwłaszcza w czasach kryzysów psychicznych młodych ludzi – będzie czerpała sens właśnie z cierpienia? Michalski nie daje łatwej odpowiedzi. Raczej zmusza do tego, by spojrzeć na edukację jako proces, który toczy się nie tylko „w świetle sukcesu”, ale także „w cieniu porażki”.
Napięcia i niedopowiedzenia
Recenzując tę książkę, trudno nie zauważyć pewnego napięcia. Michalski jest wierny duchowi Frankla, ale jednocześnie interpretuje go przez pryzmat pedagogiki chrześcijańskiej i filozofii hermeneutycznej. Czytelnik może więc mieć poczucie, że logoterapia jest tu nieco „rozciągana” na obszary, które Frankl sam pozostawił otwarte. Z jednej strony jest to twórcze – pozwala wyprowadzać inspiracje wychowawcze z tekstów, które pierwotnie były terapeutyczne. Z drugiej – może rodzić pytanie: na ile jest to jeszcze Frankl, a na ile już Michalski?
To właśnie czyni książkę niejednoznaczną. Nie jest to „bezpieczne” wprowadzenie w logoterapię, ale raczej ryzykowna próba zmierzenia się z jej konsekwencjami dla pedagogiki. I w tym sensie – to jej największa wartość.
Styl i przekaz
Styl Michalskiego jest naukowy, ale nie suchy. Często posługuje się zdaniami, które brzmią jak aforyzmy. Na przykład: „Sens nie jest dany raz na zawsze. Sens trzeba stale odnajdywać, na nowo, w konkretnych sytuacjach”. Takie fragmenty sprawiają, że książka nie tylko informuje, ale też inspiruje.
Co ważne, autor nie unika odniesień do współczesności. Pisze o wychowaniu w czasach kryzysu wartości, o odpowiedzialności, o potrzebie nadziei. W ten sposób książka staje się aktualna – nie jest tylko „o Franklu”, ale także o naszych czasach, w których pytanie o sens wybrzmiewa z nową siłą.
Podsumowanie
Książka Michalskiego to ważny głos w polskiej refleksji pedagogicznej. To nie jest publikacja, która daje proste odpowiedzi. To książka, która prowokuje, drażni, zmusza do namysłu – i właśnie dlatego jest wartościowa.
Dla jednych będzie inspiracją, dla innych zbyt „trudnym” i niejednoznacznym projektem. Ale bez względu na odbiór, nie sposób przejść obok niej obojętnie. Bo jak pisał Frankl, cytowany tu wielokrotnie: „Nie człowiek pyta o sens życia, ale życie pyta człowieka”. Michalski – wierny temu duchowi – pyta czytelnika: co odpowiesz, gdy to samo pytanie stanie przed tobą w przestrzeni wychowania?
Książka, Jarosława Horowskiego pod wydawnictwem Uniwersytetu Mikołaja Kopernika pt. “Wychowanie moralne według pedagogiki neotomistycznej”, stanowi udaną próbę przedstawienia klasycznej, neotomistycznej refleksji pedagogicznej w odniesieniu do współczesnych problemów wychowania moralnego. Autor według mnie podjął się ambitnego zadania: z jednej strony przybliża nam założenia pedagogiki neotomistycznej, zakorzenionej w myśli św. Tomasza z Akwinu, z drugiej – stara się ukazać ich aktualność w kontekście wychowania współczesnego człowieka.
Co zawiera książka i jakie tezy w niej znajdziemy?
Autor analizuje wychowanie moralne wychodząc od antropologii filozoficznej, która w neotomizmie jest fundamentem. Człowiek jest tutaj przedstawiony jako istota rozumna i wolna, zdolna do poznania prawdy i wyboru dobra. Pedagogika neotomistyczna zakłada bowiem, że wychowanie nie jest dowolnym procesem formowania jednostki, ale prowadzeniem osoby ku jej pełni – ku dojrzałości moralnej, której ostatecznym fundamentem jest obiektywne dobro.
Horowski w swojej książce konsekwentnie pokazuje, że człowiek w wychowaniu nie jest “materiałem do ukształtowania”, lecz podmiotem – kimś, kto rozwija się w dialogu z prawdą i wartościami. Wychowanie ma służyć nie tyle przygotowaniu do funkcjonowania w społeczeństwie, a realizacji własnego człowieczeństwa.
Po co wychowujemy?
Według autora wychowanie jest procesem towarzyszenia w dążeniu do prawdy i dobra, a jego najgłębszym celem jest ukształtowanie dojrzałej osobowości moralnej. Edukacja nie sprowadza się więc do przekazu wiedzy czy umiejętności – jej sensem jest formacja charakteru, rozwijanie cnót i kierowanie wolności ku dobru.
Odpowiedzialność w tej perspektywie nie jest jedynie odpowiedzią wobec innych, ale przede wszystkim odpowiedzią według obiektywnego dobra, które poznajemy rozumem. Człowiek odpowiada za swoje czyny, gdyż potrafi je świadomie wybierać i podporządkowywać celowi, jakim jest życie zgodne z prawdą.
Dojrzałość – co podkreśla Horowski – oznacza nie tylko niezależność i zdolność do samodzielnych wyborów, ale także wewnętrzną harmonię, sprawność moralną i cnoty, które ukierunkowują człowieka na realizację dobra. To właśnie cnoty (jak roztropność, sprawiedliwość, umiarkowanie, męstwo) stanowią narzędzia budowania dojrzałej osobowości.
Co mi się w książce spodobało?
- Przejrzystość, jasność struktury – książka od samego początku do końca napisana jest w sposób zrozumiały dla czytelnika. Prowadzi od fundamentów antropologicznych, poprzez teorię, aż po konkretne rozwiązania.
- Spójna koncepcja – konsekwentne trzymanie się neotomistycznych założeń i pokazanie ich wewnętrznej logiki.
- Aktualność, pomimo że źródłem inspiracji jest średniowieczna myśl Tomasza z Akwinu, autor przekonująco dowodzi, że te idee pozostają wciąż żywe i mogą być odpowiedzią na kryzys wartości we współczesnej edukacji.
- Walor dydaktyczny – książka może być dobrym źródłem dla studentów pedagogiki i filozofii, jak również stanowić inspirację dla praktyków wychowania, a powiedziałabym nawet, że dla zwykłego rodzica, który szuka głębszej refleksji nad sensem wychowania swojego dziecka.
Co uważam za wady książki?
- Zbyt wysoki poziom abstrakcji – dla zwykłego czytelnika, który nie zna filozofii klasycznej, część rozważań Horowskiego może być trudna i wymagać dodatkowej literatury.
- Zamknięcie tylko w jednym nurcie neotomistycznym, przez co momentami propozycja autora wydaje się być zamknięta na inne tradycje myślenia o wychowaniu.
- Ograniczenie w wymiarze praktycznym – pomimo odniesień do współczesnych problemów, książka pozostaje przede wszystkim teoretyczna, a konkretne wskazówki dla nauczycieli czy wychowawców są raczej ogólne niż szczegółowe.
Moim zdaniem “Wychowanie moralne według pedagogiki neotomistycznej” Jarosława Horowskiego to publikacja wymagająca, ale wartościowa. Sama pierwszy raz miałam okazję, czytać książkę o tej tematyce i potrzebowałam dodatkowej literatury, aby zrozumieć jej sens w pewnych momentach, jednak warto było to zrobić, gdyż jako matka wiele z niej wyniosłam. Książka pokazała mi, że klasyczna filozofia wychowania, może być wciąż żywym źródłem inspiracji, jeśli spojrzymy na nią jako na drogę do zrozumienia człowieka i jego moralnego rozwoju. Z całym sercem polecam zajrzeć do tej pozycji.
Obie książki – Sens życia a pedagogika. Impulsy myśli Viktora E. Frankla Jarosława Tomasza Michalskiego i Wychowanie moralne według pedagogiki neotomistycznej Jarosława Horowskiego – choć wyrastają z odmiennych tradycji intelektualnych, spotykają się w przekonaniu, że wychowanie nie może ograniczać się do kształcenia kompetencji czy przekazu wiedzy.
Michalski akcentuje wymiar egzystencjalny: sens, który trzeba stale odnajdywać, nawet w doświadczeniu cierpienia.
Horowski podkreśla fundament etyczny: moralność i cnoty jako warunek dojrzałości człowieka. Razem pokazują, że pedagogika – jeśli ma być żywa i prawdziwie ludzka – musi łączyć poszukiwanie sensu z kształtowaniem moralności.
To właśnie na styku egzystencji i powinności rodzi się przestrzeń wychowania, które nie tylko przygotowuje do życia, ale pozwala je świadomie i odpowiedzialnie przeżywać.
